سنت «چراغ روشن‌کنی» اسماعیلیان آسیای میانه

سنت «چراغ روشن‌کنی» یکی از باشکوه‌ترین آیین‌های مذهب جماعت اسماعیلی بدخشان تاجیکستان، افغانستان و شمال پاکستان است که در میان اهالی این مناطق با نام‌های «دعوت»، «دعوت پیر شاه ناصر» و «چراغ‌ روشن‌کنی» معروف است. دربارۀ تاریخ پیدایش این آیین و فلسفۀ آن اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی چون برتلس و ا. خماروف بر این باورند که «چراغ‌ روشن‌کنی» تاریخ خیلی قدیمی داشته و از آیین مهرپرستی و دین زردشتی برای اسماعیلیان به میراث مانده است. محقق پاکستانی، عزیزالله نجیب، برعکس مدعی است که این سنت با دین زردشتی ارتباطی ندارد و برخاسته از تشیع اسلامی است. نتایج این مقاله درخصوص این موضوع حاکی از آن است که اولاً سنت «چراغ روشن‌کنی» به آیین مهرپرستی و زردشتی هیچ ارتباطی ندارد؛ زیرا در اوستا هیچ اشاره‌ای به این موضوع نشده است؛ همچنین با توجه به ممنوعیت آیین‌های ادیان پیش از اسلام در قرآن مجید و احادیث و سخن امامان، به‌جا آوردن این سنت‌ها ازسوی پیروانشان غیرممکن است. نکتۀ دیگر اینکه متن کنونی «چراغ‌نامه» به زبان فارسی و در دورۀ صفویان مرتب شده و مناجات در وصف ناصرخسرو در قرن‌های اخیر بدان اضافه شده است. نکتۀ آخر این است که «چراغ‌نامه» به قلم ناصرخسرو تعلق ندارد؛ زیرا در دیوان اشعار او این مناجات وجود ندارد.